Zdrowy materiał szkółkarski podstawą sukcesu uprawowego

Materiał szkółkarski dzieli się na dwie kategorie. Jedna z nich to materiał elitarny, druga – kwalifikowany.
Dodatkowo materiał elitarny dzieli się na rośliny kandydackie, przedbazowe oraz bazowe. Obie te kategorie muszą być poddawane ocenom polowym przez uprawnioną do tego celu jednostkę – w Polsce jest to Państwowa Inspekcja Ochrony Roślin i Nasiennictwa (PIORiN). Oceny te prowadzone są w określonych terminach i liczbie, w zależności od grupy roślin. Szkółkarz musi złożyć wniosek o dokonanie oceny polowej, podczas której ocenia się m.in. zdrowotność roślin. Poddawany ocenie materiał szkółkarski powinien spełniać wymagania dotyczące agrofagów kwarantannowych dla Unii i agrofagów kwarantannowych dla strefy chronionej. Głównym celem wyodrębnienia tej grupy jest zapobieżenie rozprzestrzenianiu takich agrofagów na terenie Europy. Większość z nich jest dla mieszkańców Polski całkiem nieznanych, co nie znaczy, że nie mogą zostać zawleczone z obcego terytorium, rozmnożyć się i przystosować do naszych warunków. Organizmy kwarantannowe, które występują na terenie Unii Europejskiej, podlegają obowiązkowi zwalczania.

Ponadto materiał elitarny i kwalifikowany powinny być, na podstawie oceny polowej, wolne od regulowanych agrofagów niekwarantannowych (RNQP/RAN), określonych dla danego rodzaju lub gatunku roślin. RNQP to nowa kategoria, wprowadzona w 2016 roku. Są to organizmy przenoszone głównie poprzez rośliny przeznaczone do sadzenia (w przypadku roślin sadowniczych jest to materiał szkółkarski). Dzielą się na bakterie, grzyby, organizmy grzybopodobne, owady i roztocza, nicienie, mięczaki, rośliny pasożytnicze oraz wirusy, wiroidy i fotoplazmy. W Rozporządzeniu Wykonawczym Komisji 2019/2072 zamieszczone są listy RNQP dla różnych grup roślin oraz wymogi dla poszczególnych roślin. Dodatkowo, jeśli to konieczne, przeprowadza się badania laboratoryjne na obecność określonych agrofagów. Oprócz wymagań dotyczących samych roślin, także gleba, w której mają być posadzone rośliny, musi być przebadana na obecność szkodliwych organizmów glebowych, wymienionych w Rozporządzeniu  z dnia 3 lipca 2020r. zmieniającym rozporządzenie w sprawie szczegółowych wymagań dotyczących wytwarzania i jakości materiału szkółkarskiego.

Wraz z wejściem do Unii Europejskiej, w 2004 roku, na rynku pojawił się materiał szkółkarski CAC. Według definicji Państwowej Inspekcji Ochrony Roślin i Nasiennictwa jest to materiał szkółkarski roślin sadowniczych wytworzony przez dostawcę i przez niego oceniony oraz spełniający wymagania w zakresie wytwarzania i jakości określonych dla tego materiału. Materiał CAC również musi spełniać określone wymagania, m.in. w zakresie zdrowotności. Różni się jednak w zakresie wymagań od materiału elitarnego i kwalifikowanego. Powinien on być praktycznie wolny od określonych RNQP, co oznacza, że stopień występowania tych agrofagów w materiale szkółkarskim jest wystarczająco niski, aby zapewnić dopuszczalną jakość i użyteczność materiału szkółkarskiego. W przypadku CAC, także pobiera się próby laboratoryjne, ale nie ma określonych wymagań co do organizmów glebowych, szkółkarz może, ale nie musi, wykonać takie badania.

W tabeli 1. podano przykładowe gatunki RNQP, które porażają materiał szkółkarski, w zależności od rodzaju lub gatunku rośliny, od których kategorie elitarny i kwalifikowany powinny być wolne, a materiał szkółkarski CAC praktycznie wolny. W celu sprawdzenia obecności części z tych agrofagów, niezbędne jest wykonanie badań laboratoryjnych. Najczęściej są to wirusy, wiroidy i fitoplazmy. RNQP glebowe to dla materiału szkółkarskiego tylko i wyłącznie nicienie.

Tabela 1. RNQP porażające materiał szkółkarski

Źródło: Rozporządzenie Wykonawcze Komisji (UE) 2019/2072 z dnia 28 listopada 2019 r.
ustanawiające jednolite warunki wykonania rozporządzenia Parlamentu Europejskiego i Rady
(UE) 2016/2031 w sprawie środków ochronnych przeciwko agrofagom roślin i uchylające
rozporządzenie Komisji (WE) nr 690/2008 oraz zmieniające rozporządzenie wykonawcze
Komisji (UE) 2018/2019; Rozporządzenie MRiRW z dnia 3 lipca 2020 r. zmieniające rozporządzenie w sprawie szczegółowych wymagań dotyczących wytwarzania
i jakości materiału szkółkarskiego (dz. U. 2020 poz. 1244).

Podsumowując, materiał szkółkarski kategorii elitarny oraz kwalifikowany, czy materiał szkółkarski CAC to dobry wybór dla producenta owoców. Kupując rośliny w sprawdzonych szkółkach, można mieć pewność, że jest to dobra inwestycja. Co jednak w sytuacji, gdy rośliny zostały zakupione z podejrzanego źródła, albo mają etykietę materiału szkółkarskiego CAC, ale dostawca nie zastosował się do zaleceń i nie przebadał swojego materiału? Zanim zakupione rośliny zostaną posadzone na miejsce stałe, zaleca się przebadać je na obecność szkodliwych agrofagów. Koniecznie należy to zrobić przed posadzeniem roślin, aby wykluczyć zainfekowanie materiału już u sadownika. Można także zasugerować szkółkarzowi, przed zakupem, aby wykonał takie badania u siebie. Wykonanie badań dla szkółkarza będzie korzystne, ze względu na większą ilość potencjalnych klientów.

W obecnych czasach przeprowadza się nowoczesne badania molekularne, dzięki którym można wykazać, czy materiał nie wykazujący objawów chorobowych jest już zainfekowany przez patogeny. Jest to spowodowane dużą czułością technik molekularnych. Dzięki ich zastosowaniu w diagnostyce porażenia materiału szkółkarskiego, możemy stwierdzić lub wykluczyć obecność organizmu chorobotwórczego nawet przy braku objawów porażenia, tzn. gdy ilość patogenu w roślinie jest bardzo mała. Dodatkową zaletą jest szybkość wykonania – wynik oznaczenia można uzyskać nawet już po kilku godzinach.

Badania molekularne można wykonać w Laboratorium Instytutu Agronomicznego Fertico. Wystarczy dostarczyć materiał szkółkarski – całą roślinę lub jej fragment (w przypadku widocznych objawów porażenia powinna to być roślina z objawami reprezentatywnymi dla całej plantacji), gdzie personel laboratorium podpowie, na jakie patogeny warto jest wykonać oznaczenie. Wykonanie takich badań może okazać się bardzo korzystne zarówno dla osoby planującej zakup materiału szkółkarskiego, jak i dla właściciela szkółki, świadomego, że przebadane rośliny to klucz do utrzymania renomy oraz pozyskania nowych klientów.